του Χριστόφορου Φωκαΐδη
«Το να βελτιώνεσαι σημαίνει να αλλάζεις. Το να τελειοποιείσαι, σημαίνει να αλλάζεις συχνά» (Winston Churchill). Η ρήση αυτή καθίσταται σήμερα ακόμα πιο επίκαιρη και χρήσιμη παρά ποτέ γιατί ακριβώς ζούμε σε μια εποχή όπου όλα αλλάζουν πιο γρήγορα απ’ ό,τι ποτέ στο παρελθόν.
Ας αναλογιστούμε μόνο, για παράδειγμα, πως χρειάστηκαν 40 χρόνια προκειμένου το ραδιόφωνο να ξεπεράσει τα 50 εκατομμύρια χρήστες, από τη μέρα που η πρώτη ραδιοφωνική εκπομπή βγήκε στον αέρα. Αντίστοιχα, για τον ίδιο αριθμό χρηστών, χρειάστηκαν μόνο 13 χρόνια για την τηλεόραση ενώ μόλις 4 για το διαδίκτυο. Σε αυτόν, λοιπόν, τον ραγδαία μεταβαλλόμενο κόσμο, η δυνατότητα προσαρμογής στις νέες συνθήκες, αποτελεί τον κύριο προσδιοριστικό παράγοντα της επιτυχίας.
Όπως επισημαίνει Anthony Giddens στο βιβλίο του «Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών», η παγκοσμιοποίηση είναι ένα πολύπλοκο σύνολο διεργασιών, δεν είναι μονοδιάστατη. Γι’ αυτό και είναι πραγματικά πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε σε βάθος τις αλλαγές που συμβαίνουν γύρω μας, προκειμένου να μπορέσουμε να ανταποκριθούμε στις νέες προκλήσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις, αυτό είναι εξαιρετικά κρίσιμο γιατί οι αλλαγές αυτές έχουν να κάνουν με σημαντικές κατακτήσεις της ανθρωπότητας, όπως είναι η δημοκρατία και η κοινωνική δικαιοσύνη. Χρειάζονται σήμερα νέα εργαλεία και επανανοηματοδότηση εννοιών που προσδιορίστηκαν στο ιστορικό πλαίσιο του Διαφωτισμού, προκειμένου να υπερασπιστούμε με διαφορετικούς ωστόσο όρους, τις ίδιες αξίες και αρχές.
Τι περιεχόμενο προσλαμβάνει σήμερα, για παράδειγμα, η έννοια της εθνικής κυριαρχίας και της δημοκρατικής αντιπροσώπευσης στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης; Σε προηγούμενο άρθρο μας ασχοληθήκαμε με τις προεκτάσεις του φαινομένου της παραχώρησης εξουσίας από τους πολιτικούς σε τεχνοκράτες. Είχαμε ταυτόχρονα σημειώσει πως από τη στιγμή που η οικονομία έχει ξεφύγει από το θεσμικό πλαίσιο του έθνους-κράτους, θα πρέπει να θεσπιστούν υπερεθνικοί κανόνες και ένα διεθνές ρυθμιστικό πλαίσιο προκειμένου να συνεχίσει να ασκείται δημοκρατικός έλεγχος στην οικονομία. Για να το θέσω πιο απλά ή πιο απλουστευτικά: όσο παγκοσμιοποιείται η οικονομία, τόσο θα πρέπει να παγκοσμιοποιείται και η δημοκρατία.
Μπορεί να απέχουμε πολύ από αυτό που ο David Held είχε ονομάσει κοσμοπολίτικη δημοκρατία (Democracy and the Global Order: From the Modern State to Cosmopolitan Governance, 1997), ωστόσο, στο βαθμό που η Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί μια απάντηση στην πρόκληση της παγκοσμιοποίησης, βρισκόμαστε σήμερα απέναντι σε ένα εξαιρετικά κρίσιμο και ιστορικό σταυροδρόμι. Η ευρωζώνη βρίσκεται αυτή τη στιγμή υπό την πολιορκία των αγορών. Και ενώ, όπως παραστατικά σημείωνε πρόσφατα ο Economist, στην πρώτη γραμμή του μετώπου πολλά κράτη-μέλη είναι σοβαρά τραυματισμένα, τα πολεμοφόδια στα μετόπισθεν τελειώνουν.
Η κρίση χρέους αποκάλυψε, δυστυχώς, τη μεγάλη κρίση ηγεσίας που βιώνει στις μέρες μας η Ευρώπη. Μπορεί να συμφωνούν σχεδόν όλοι ότι το ιστορικό παράδοξο της ύπαρξης ενιαίου νομίσματος χωρίς κοινό πλαίσιο οικονομικής πολιτικής εξάντλησε τα περιθώρια ύπαρξης του. Μαζί μ’ αυτό όμως εξαντλείται και ο χρόνος για την απουσία πολιτικής ηγεσίας, που θα σηκώσει το βάρος της ιστορικής ευθύνης για το επόμενο μεγάλο βήμα, προς την κατεύθυνση της πολιτικής ενοποίησης της Ευρώπης. Ένα βήμα που, όχι μόνο θα αποτελεί απάντηση στις αγορές αλλά θα συντελεί και στον περαιτέρω εκδημοκρατισμό της Ένωσης.
Δυστυχώς, οι εθνικοί ηγέτες εξακολουθούν να τρέχουν πίσω από τις εξελίξεις, έχοντας το βλέμμα στις επόμενες εκλογές. Είτε, στην μια περίπτωση, από φόβο για την αντίδραση των ψηφοφόρων τους αν συνεχιστεί η παραχώρηση πιστώσεων στα «άσωτα» κράτη του νότου ή στη δεύτερη περίπτωση, από φόβο για το κόστος των κοινωνικά επώδυνων μέτρων που πρέπει να ληφθούν για εξυγίανση των δημόσιων οικονομικών.
Έτσι, αφού οι πολιτικοί δεν παίρνουν αποφάσεις, αναλαμβάνουν ρόλο θεσμοφύλακα οι ευρωκράτες (οι τεχνοκράτες των Βρυξελλών). Το τελεσίγραφο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για κυρώσεις αν δεν ληφθούν μέτρα μέχρι τις 15 Δεκεμβρίου, αποτέλεσε καταλύτη για τη διαμόρφωση μιας ευρείας πολιτικής συναίνεσης και στην Κύπρο για τον εξορθολογισμό της δημοσιονομικής πολιτικής. Έπρεπε να φτάσουμε τελικά μπροστά στο χείλος του γκρεμού για να πάρουμε αποφάσεις. Κι’ αυτό, μόνο όταν μας υπεδείχθη από τους «κακούς» Ευρωπαίους ότι, σε άλλη περίπτωση, θα μας επέβαλλαν κυρώσεις. Είναι σύνηθες, οι πολιτικοί ηγέτες να τα «ρίχνουν» στην Ευρώπη θεωρώντας πως κατ’ αυτό τον τρόπο απαλλάσσονται από τις δικές τους ευθύνες. Μοναδική φωτεινή εξαίρεση στο μουντό τοπίο των τελευταίων μηνών στην Κύπρο – και αυτό πρέπει να επισημανθεί – ήταν η τολμηρά υπεύθυνη στάση του προέδρου της «μείζονος» αντιπολίτευσης Νίκου Αναστασιάδη.
Αυτή η υποσημείωση με φέρνει και σε μια άλλη αναγκαία διευκρίνιση. Οι δομικές αδυναμίες και τα δημοκρατικά ελλείμματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν μπορούν να χρησιμοποιούνται ως άλλοθι για τις ευθύνες των εθνικών κυβερνήσεων. Η λύση στην κρίση δεν βρίσκεται στη δαιμονοποίηση αλλά στην μεταρρύθμιση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Και Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι μόνο οι κεντρικοί ευρωπαϊκοί θεσμοί. Είναι και τα κράτη-μέλη και αυτό δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής μας.
Θα έλεγα, λοιπόν, καταληκτικά, πως η μόνη πειστική απάντηση στην κρίση βρίσκεται στη διαρκή προσαρμογή στις νέες συνθήκες και στη μεταρρύθμιση, και σε κοινοτικό και σε εθνικό επίπεδο. Αυτό είναι επάναγκες αν θέλουμε πραγματικά να υπερασπιστούμε κοινωνικές κατακτήσεις και δικαιώματα που καθιερώθηκαν κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Για να το πετύχουμε αυτό στον 21ο αιώνα, θα πρέπει σήμερα να αναστοχαστούμε γύρω από το πώς οργανώνουμε καλύτερα τις κοινωνίες μας, μέσα στο νέο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Για το πώς αναδομούμε θεσμούς ή δημιουργούμε καινούργιους. Αλλά και για το πώς αποκαθιστούμε την εμπιστοσύνη των πολιτών προς την πολιτική, θεμελιώδης προϋπόθεση προκειμένου να καλλιεργηθεί το αίσθημα της προσωπικής και κοινωνικής ευθύνης που χρειάζεται να συνοδεύει κάθε μεγάλη μεταρρυθμιστική προσπάθεια.
