του Χριστόφορου Φωκαΐδη
Κεμαλισμός και Ισλάμ στην Τουρκία ήταν το θέμα μιας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας συζήτησης που διοργάνωσε αυτή την βδομάδα το Ινστιτούτο Ευρωδημοκρατίας Γλαύκος Κληρίδης. Ήταν μια συζήτηση που αποκάλυψε πραγματικά την πολυπλοκότητα του τουρκικού πολιτικού συστήματος και αμφισβήτησε «δοσμένες» αλήθειες που για χρόνια κυριαρχούν ανάμεσα στην ελληνοκυπριακή κοινή γνώμη. Η κατανόηση των εσωτερικών διεργασιών που διαδραματίζονται στην Τουρκία αποτελεί, ειδικά για μας εδώ στην Κύπρο, προαπαιτούμενο για τη χάραξη εξωτερικής πολιτικής.
Η ευρέως διαδεδομένη αντίληψη πως η Τουρκία ακολουθεί μια διαχρονικά αμετάβλητη εθνική στρατηγική αντικατοπτρίζει μόνο τη μισή αλήθεια. Γιατί τα εθνικά συμφέροντα αποκτούν διαφορετικό νόημα σε διαφορετικές εποχές και εκφράζονται μέσα από διαφορετικές πολιτικές.
Κεντρικό δόγμα της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας ήταν ο εκδυτικισμός-εξευρωπαϊσμός της χώρας. Αυτή ήταν και η μεγάλη παρακαταθήκη του ιδρυτή της σύγχρονης Τουρκίας Κεμάλ Ατατούρκ, ο οποίος πίστευε πως για να κατακτήσει η Τουρκία τον υψηλό πολιτισμό (muasir medeniyet) της Δύσης, θα έπρεπε να αποβάλει από την ταυτότητα της το Ισλάμ.
Έτσι, κατά την διάρκεια της μετάβασης από την Οθωμανική αυτοκρατορία στο τουρκικό έθνος κράτος, η ισλαμική παράδοση και μαζί της πλατιές μάζες του λαού πέρασαν στο περιθώριο. Στην απουσία οποιασδήποτε μορφής αστικής τάξης, κύριος φορέας της νεωτερικότητας κατέστη ο στρατός που έκτοτε απολαμβάνει νομιμοποίησης ως ο κατεξοχήν θεματοφύλακας του κεμαλισμού και κατ’ επέκταση της πορείας εκδυτικισμού-εξευρωπαϊσμού της χώρας.
Αυτό που αλλάζει τα τελευταία χρόνια, μέσα από μια σταδιακή και μακρόσυρτη διαδικασία, τα ίχνη της οποίας πάνε πίσω στην εποχή του Μεντερές, είναι πως η ισλαμική παράδοση, που βρίσκει την έκφραση της σήμερα μέσα από το κόμμα Ανάπτυξης και Δικαιοσύνης (AKP) του πρωθυπουργού Ερντογάν, επιστρέφει ενώ η πορεία εκδυτικισμού-εξευρωπαισμού της χώρας αποκτά πλέον νέο περιεχόμενο καθώς γίνεται συνώνυμη με την ενταξιακή πορεία της Τουρκίας.
Το κεμαλικό κατεστημένο δεν μπορεί να αμφισβητήσει την υπεροχή της Ευρωπαικής Ένωσης στον προσδιορισμό του περιεχόμενου της ευρωπαϊκότητας. Είναι γι΄αυτό που όσο η Τουρκία πλησιάζει περισσότερο την Ευρώπη τόσο περισσότερο ο στρατός δυσκολεύεται να αναπαράγει την νομιμοποίηση του στο τουρκικό πολιτικό σύστημα. Αντιθέτως, το άλλοτε «οπισθοδρομικό» ισλαμικό κίνημα βρίσκεται σήμερα, με το κόμμα του πρωθυπουργού Ερντογάν, στην πρωτοπορία της προσπάθειας για προώθηση της διαδικασίας ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Βρισκόμαστε στην αρχή μιας μετακεμαλικής εποχής; Mια προσεχτική ανάγνωση της διελκυστίνδας μεταξύ των δύο στρατοπέδων καταδεικνύει πως η πραγματικότητα είναι πολύ πιο σύνθετη απ’ ότι φαίνεται.
Το ΑΚP δεν αμφισβητεί τον κεμαλισμό ως φορέα των ευρωπαϊκών τουρκικών αξιών αλλά επαναπροσδιορίζει το περιεχόμενο του έτσι που να περιλαμβάνει και τη θρησκευτική παράδοση, όπως είχε προτείνει ο μεγάλος θεωρητικός του τουρκικού εθνικισμoύ Ziya Gokalp, πριν από 100 περίπου χρόνια. Υποτασσόμενο στον κεμαλισμό και μη αμφισβητώντας τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους προσπαθεί να αντλήσει εθνική νομιμοποίηση στο όνομα του εξευρωπαϊσμού. Από την άλλη, ο στρατός αναγκάζεται να συναινεί σε μεταρρυθμίσεις, που στην ουσία αφαιρούν από τις εξουσίες του, προκειμένου να παραμείνει εθνική δύναμη διεκδικώντας ρόλο στον επαναπροσδιορισμό του κεμαλισμού.
Σε κάθε περίπτωση είναι για μας εξαιρετικά σημαντικό να παρακολουθούμε προσεκτικά τις εξελίξεις στο εσωτερικό της Τουρκίας γιατί αυτές επηρεάζουν και το πώς εκδηλώνεται η εξωτερική πολιτική της Τουρκίας. Όταν ο Ερντογάν διαπραγματεύεται την ενταξιακή πορεία της Τουρκίας δεν διαπραγματεύεται μόνο με την Ευρωπαϊκή Ένωση αλλά και με το εσωτερικό πολιτικό σύστημα της χώρας του. Το ίδιο ισχύει, βεβαίως, και για το Κουρδικό, το Αρμενικό και φυσικά το Κυπριακό.
Οι πρόσφατες πρωτοβουλίες της τουρκικής κυβέρνησης σε διάφορα θέματα που για χρόνια αποτελούσαν ταμπού για την τουρκική κοινή γνώμη θα πρέπει να ειδωθούν και από την οπτική γωνία των διεργασιών που συντελούνται στο εσωτερικό της Τουρκίας, υπό το φως των νέων δυναμικών που δημιουργεί η ενταξιακή της πορεία.
